Page 24 - praktikos-odigos

24 ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΦΥΛΟ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΟ ΕΑΠ Ο ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΣΕΞΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 25
Η γραμματική και λεξικογραφική μελέτη για την περίοδο της αρχαίας ελλη- 1.160 θηλυκών επαγγελματικών που εντοπίστηκαν, η πλειονότητά τους (1.083)
Διαχρονία νικής (Σαρρή-Χασάν, 2018, 2021) ανέδειξε τη χρήση μίας πληθώρας επιθημάτων σχηματιζόταν με κάποιο θηλυκό επίθημα, ενώ ελάχιστα (μόλις 77) με κάποιο
& για τον σχηματισμό θηλυκών επαγγελματικών ουσιαστικών. Συγκεκριμένα, διγενές. Πέρα όμως από τη διαφορά στην απουσία χρήσης αρσενικών επιθημά-
Θηλυκά αξιοποιούνταν τα θηλυκά επιθήματα -α, -η/-ή, -ώ (ἡ μαία, ἡ λεχώ / λοχώ, ἡ γυνή, των μεταξύ αρχαίας και νέας ελληνικής, παρατηρείται ομοιότητα στην απουσία
επαγγελμα- ἡ δούλη< ὁ δοῦλος, ἡ ταμία < ὁ ταμίας) και κυρίως μία ομάδα θηλυκών παραγω- συγκεκριμένων γραμματικών κανόνων κατά τον μορφολογικό σχηματισμό των
τικά γικών επιθημάτων που σχημάτιζαν αντίστοιχα θηλυκά επαγγελματικά από αρ- θηλυκών επαγγελματικών, καθώς και στην εμφάνιση παράλληλων τύπων με
σενικά σε -τής/ -της, -τήρ,- τωρ, -εύς, -ης, -ίας και -ων, όπως φαίνεται και στον την ίδια λεξική σημασία με διγενή ή/και θηλυκά επιθήματα (ἡ βασιλίς/βασίλισ-
πίνακα 1 που ακολουθεί: σα/βασίλεια, ἡ ἰατρός/ἰάτρια/ἰάτραινα/ἰατρίνη, ἡ θεός/θεά/θέαινα), αλλά όχι με
αρσενικό και θηλυκό επίθημα όπως στη νέα ελληνική.
Θηλυκά Αρσενικά Παραδείγματα Ωστόσο, στις γλωσσικές περιόδους που ακολουθούν, ενδογλωσσικοί και εξω-
επιθήματα επιθήματα γλωσσικοί παράγοντες επέφεραν αλλαγές στο γλωσσικό σύστημα της αρχαίας
-τειρα < -τήρ σώτειρα< σωτήρ ελληνικής σημειώνοντας αλλαγές στη μορφή και στην παραγωγικότητα των
επιθημάτων των θηλυκών επαγγελματικών και εισάγοντας ακόμα και νέα επι-
-τρια < -της, -τωρ ψάλτρια< ψάλτης, συλλήπτρια< συλλήπτωρ θήματα με τη συγκεκριμένη λειτουργία (βλ. σχετικά Browning, 1969, σελ. 38-40,
·
·
·
-εια < -εύς ἱέρεια και ἱερείη< ἱερεύς 66 Καραντζόλα & Φλιάτουρας, 2004 Παπαναστασίου, 2004 Παπαναστασίου
·
·
·
-ισσα < -εύς βασίλισσα< βασιλεύς & Πετρούνιας, 2004 Τσοπανάκης, 1982 Χατζιδάκις, 1977 Χριστίδης, 2010,
σ. 181). Συγκεκριμένα, μειώθηκε η παραγωγικότητα των επιθημάτων -αινα και
-αινα < -ων θεράπαινα< θεράπων -τειρα, αυξήθηκε η παραγωγικότητα των -ισσα και -τρια, ξεκίνησε η διαδικασία
15
-τις < -της προφῆτις< προφήτης, ἐργάτις< ἐργάτης μεταπλασμού των θηλυκών ουσιαστικών σε -ος/-ός, που θα οδηγήσει κατά
14
τη μεσαιωνική ελληνική στον σχεδόν ολοκληρωτικό περιορισμό τους για τον
-τρίς < -τήρ αὐλητρὶς< αὐλητήρ σχηματισμό θηλυκών ουσιαστικών και στη χρήση του συγκεκριμένου επιθήμα-
-ίς < -ς ἡρωίς< ἥρως, βασιλίς< βασιλεύς τος αποκλειστικά για το αρσενικό γένος, ενώ ξεκίνησε η χρήση των θηλυκών
επιθημάτων -ίνα, -ού, -έσα και -τρα. Παράλληλα, η απλοποίηση του ονοματικού
Πίνακας 1 Θηλυκά παραγωγικά επιθήματα αρχαίας ελληνικής συστήματος επέφερε αλλαγές στη μορφή ορισμένων καταλήξεων θηλυκών
επαγγελματικών που ανήκαν στην τρίτη κλίση της αρχαίας ελληνικής, ώστε να
Πέρα όμως από τα θηλυκά επιθήματα, χρησιμοποιούνταν και ορισμένα διγενή, προσαρμοστούν στο νέο κλιτικό σύστημα (μήτηρ > μητέρα, ἡρωίς > ἡρωίδα).
όπως τα -ος /-ός, -τηρ/-τήρ, -τωρ, -ς, -εύς και -ών, με αποτέλεσμα την εμφάνιση Έως το τέλος της μεσαιωνικής ελληνικής, βάσει των γλωσσικών αλλαγών που
πολλών περιπτώσεων θηλυκών και αρσενικών επαγγελματικών με όμοιο μορφο- διετελέστηκαν στη γλώσσα, τα θηλυκά επαγγελματικά φαίνεται ότι σχηματίζονταν
λογικό σχηματισμό και με τα άρθρα ή τα προσαρτήματά τους να λειτουργούν ως κυρίως με θηλυκά επιθήματα. Ωστόσο, ο γλωσσικός συντηρητισμός και η καθαρεύ-
δείκτες γραμματικού γένους προσδιορίζοντας το φύλο του εκάστοτε προσώπου ουσα, έχοντας ως πρότυπο την αρχαία ελληνική, επέφεραν την επαναχρησιμοποίηση
αναφοράς (ἡ/ὁ ἰατρός, ἡ/ὁ άνθρωπος, ἡ/ὁ θεός, ἡ/ὁ τροφός, ἡ/ὁ παῖς, ἡ/ὁ διαφθο- θηλυκών επιθημάτων της τρίτης κλίσης της αρχαίας (ἡ καλλιτέχνις < ὁ καλλιτέχνης,
ρεύς, ἡ/ὁ ἡγεμών), χωρίς να λείπουν, ωστόσο, και οι μεμονωμένες περιπτώσεις ἡ βιοτέχνις < ὁ βιοτέχνης) και διγενών επιθημάτων της (ὁ/ἡ ἰατρός, ὁ/ἡ φιλόλογος,
θηλυκών επαγγελματικών με διγενή επιθήματα για ιδιότητες που χαρακτήριζαν ὁ/ἡ ἀρχιτέκτων, ὁ/ἡ γραμματεύς), αλλά και για πρώτη φορά τη χρήση των αρσε-
μονάχα γυναίκες (ἡ λεχώς, ἡ γραῦς, ἡ μήτηρ, ἡ θυγάτηρ). νικών επιθημάτων -ης, -τής και -ίας (ὁ/ἡ πρύτανης, ὁ/ἡ βουλευτής, ὁ/ἡ ταμίας) (βλ.
Αντίστοιχα και η ποσοστιαία ανάλυση της λεξικογραφικής έρευνας για την και Παυλίδου, 2006, σελ. 48-49) που αποτελούν περιπτώσεις υπερδιορθώσεων.
περίοδο της αρχαίας ελληνικής (Σαρρή-Χασάν, 2021) αποτυπώνει τη χρήση Οι κοινωνιογλωσσικοί παράγοντες της περιόδου της καθαρεύουσας με τον
μονάχα θηλυκών και διγενών επιθημάτων κατά την επιθηματοποίηση θηλυκών γλωσσικό συντηρητισμό και της περιόδου που έπεται με την προσπάθεια προ-
επαγγελματικών, σε αντίθεση με τα δεδομένα από τη νέα ελληνική όπου χρησι- τυποποίησης της δημοτικής (βλ. Γραμματική Τριανταφυλλίδη), διαμόρφωσαν
μοποιούνται και αρσενικά επιθήματα. Συγκεκριμένα, στο σύνολο των περίπου τον τρόπο σχηματισμού των θηλυκών επαγγελματικών στη νέα ελληνική και

14. Το θηλυκό επίθημα -τις [tis] στην αρχαία ελληνική διέφερε στην προφορά από το 15. Γλωσσική διαδικασία κατά την οποία ένα όνομα προσαρμόζεται σε μία άλλη γραμματική
αρσενικό επίθημα -της [tēs]. κλίση (Παπαναστασίου, 2004, σ. 452).